İbn Rüşd, dinsel inancına bağlı kalmakla birlikte, Al-Gazali gibi salt dinsel inançla yetinmek isteyen bir gizemciye karşı tavır alması, dinsel inancın yanında, düşünceye, felsefi düşünceye açılmak istemesi, onun dramını oluşturur. İslam dünyası, Al Gazali'yi ön plana çıkarırken, İbn Rüşd'ü geri plana itmiştir. Bu demektir ki, İslam dünyası, yalnız inançla yetinmiş, yaşadığı dünyayı düşünsel olarak kavramaya çalışmamıştır.

Aslında İbn Rüşd, dededen babadan gelen bir kadılık mesleğine sahiptir. Yaşadığı dönemde, kadılığı öne çıkar. Bunun yanında, Aristoteles üzerine yaptığı yorumlarla daha sonra Batı dünyasında önem kazanmıştır. Bir yorumcu üzerine yorum yapmak, bizim açımızdan kolay değildir. Ama onun çevirisini sunduğumuz kısa yapıtında, ne tümüyle felsefeye açılmak, ne de dini dogmaları terketmek istediği görülür.

İslam dÜnyası, İran ve Bizans sınırlarına gelince , ister istemez o dünyaların düşünceleriyle de karşılaştı. Arada bir çatışmanın ya da bir alışverişin olması kaçınılmazdı. Zaten ortada çok sayıda filozof yoktur, ama bizce müslümanların Platon ya da Aristoteles ile ilgilenmesinin en önemli nedeni, bu gibi filozofların da kendi düşüncelerini önemli ölçüde dogmalar üzerine kurmuş olmalarıdır. Örneğin Aristoteles'teki Yer ve Gök kavramı, İslam dogmalarıyla bağdaşabilir ölçüdedir.

Bu anlamda hıristiyanlık, Antik düşünceye daha yakındır. Çünkü bu din Latin dünyasında ortaya çıkmıştır. Olaya bu açıdan baktığımızda, müslümanlık felsefeye daha uzak, yalnız inançlarla sınırlanan ve dogmalarla yüklü bir dindir.

Bizce İbn Rüşd'ün İslam dünyasında yadsınmasının-ve kovulmasının-, B atı dünyasında benimsenmesinin en önemli nedeni, hıristiyanlığın kültüre daha çok açık olmasından kaynaklanır.

İbn Rüşd her ne kadar kendi görüşleri için Kur'an'dan ayetler alsa da, gerçekte bu bir uzlaştırmadan -din ile felsefeyi uzlaştırma çabasından- öteye gitmez. İslam dünyasında iki kişiyi -İbn Rüşd ile Al Gazali'yi birer ayrı kutup gibi alacak olursak, birincinin neden her zaman geri plana itildiğini, ikincinin ise neden öne çıkarıldığını anlamak bizim için önemlidir.

İbn Rüşd kendi zamanında da felsefi görüşleri yüzünden benimsenmiyor. Daha sonra il. Mehmet döneminde medreselerde okutulması için İbn Rüşd ile Al Gazali arasında bir seçim yapılmak isteniyor. Ve Al Gazali seçiliyor. Dikkat edilirse, günümüz ilahiyatçıları arasında da hep Al Gazali (Gazali hazretleri) öndedir.

İslam dünyasında bir İbn Sina ve İbn Rüşd korkusu var. Çünkü dinin dışında kurulacak herhangi bir ilgi, bir mümini dinden uzaklaştırabilir. Oysa dinsel inanç, bu dünyada olmasa bile, öte dünyada insanın, insan ruhunun kurtuluşu içindir.

Sadece ruhun ölümlü ya da ölümsüz oluşu üzerine yapılacak bir tartışma, dinsel inancı zayıflatmaya yeter. Eğer ruh, bedenle birlikte varsa ve bedenle birlikte ölecekse, o zaman ölüm sonrası bir yeniden dirilmeye, ikinci bir -sonsuz- yaşama inanmanın ne anlamı kalır?

Ya da evrenin bir başlangıcı varsa, bir sonu da olabilir gibi bir tartışma da, dinsel inançların önemini ortadan kaldırabilir. Oysa tüm sultanların kendi toplumları üzerindeki egemenlikleri, Tanrı'nın insanlar üzerindeki egemenliği ile özdeşleştirilmiştir.  Birinden kopma, diğerinin de sonunu getirebilir. Bu açıdan dinin ideolojik önemi büyüktür. Felsefi bir yorum, bütün bunları bize açıklayabilir. Daha sonra göreceğimiz gibi İbn Rüşd, İslam inancına aykırı bir görüş ileri sürmez. Onun tüm çalışması, dinin yanında felsefi bir düşünceye de yer verilmesidir. İnanca evet, ama bunun yanında insan düşünceyle de Tanrı'ya varabilir. Gerçekte İbn Rüşd, kendini Tanrı saplantısından kurtarmış değildir. Diğer bir deyişle, o feodal dünyayı, bir toplum içindeki basamaklı yapıyı, halkın devlet karşısındaki, kadının erkek karşısındaki zayıflığını benimsemiştir.

Yanıtını daha sonra vermek üzere bir soru daha soralım. Eğer İbn Rüşd İslam dünyasında benimsenseydi, medreselerde okutulsaydı, bu dünyadan bir felsefe ortaya çıkar mıydı?

Bu konuda iyimser olanlar var, ama biz değiliz.